DWÓR
Dwór z folwarkiem w Przyczynie Górnej znajduje się po południowej stronie drogi prowadzącej
ze Wschowy przez Tylewice
do Sławy.
Zespół usytuowany jest tuż przy granicy wsi z miastem
Wschową. Około 70 m w kierunku północno-zachodnim od dworu
znajduje się gotycki kościół pw. św. Jerzego. Założenie ma
plan czworoboku z podwórzem, przy którym
od strony zachodniej usytuowany jest dwór, a pozostałe boki
zamyka zabudowa oraz dom mieszkalny. Dwa inne budynki mieszkalne w
części północnej folwarku zostały rozebrane.
Obecnie dwór zajmuje spółka
pracownicza Hodowla Zwierząt
Zarodowych Osowa Sień.
We wsi istnieją dwa majątki: założenie pałacowo-parkowe na drodze do Tylewic oraz dworsko-folwarczne, położone bliżej miasta. Przyczyna Górna przylega do Wschowy od jej zachodniej strony. Nazwę wsi ‘Przyczyna’ tłumaczy się jako „przydatek, dodatek, przydziałek”, sugerując tym samym związek wsi z miastem. Przyczyna Górna w źródłach pisanych pojawiła się najwcześniej ze wszystkich osad znajdujących się na tym terenie. Z dokumentu lokacyjnego klasztoru w Przemęcie z 1210 roku wynika, że Przyczyna („Prestina”) istniała wówczas w obrębie kasztelani przemęckiej. Przypuszcza się, że lokacja Przyczyny poprzedziła lokację Wschowy, o której informuje dokument Przemysła II z roku 1273. Książę nadał wówczas nieznanemu bliżej Walterowi przyległą do Wschowy „civitate adiacente” wieś Przyczynę („Przyczyn”) zajmującą 50 łanów ziemi osadzonej na prawie magdeburskim. Ze względu na lokalizację koło handlowego szlaku „drogi poznańskiej” oraz bliskość miasta, wieś miała możliwość rozwoju. W 1345 roku po okresowej przynależności do Śląska, Kazimierz Wielki przywrócił Wschowę Królestwu Polskiemu. Najwcześniejszy opis majątku we wsi dotyczy dziedzicznych dóbr sołeckich w Przyczynie z 1499 roku. Był to majątek sołtysa Andrzeja składająca się z: „…Turrim, Domum Argillatam, dias Lamus, Stabulum Equorum, mediem Ovilis, Agrorum, Allodii Scultetiae, et Agrorum de Stoch, medium Konsum, [...] Octo Virgas Agri in quo situm est Molendium Ventile, quod Molendium dubet esse omnium Fratrum,…”. Najprawdopodobniej nowa siedziba powstała po pożarze w 1477 roku, który doszczętnie zniszczył Przyczynę Górną. Nie ma jednak przekazów źródłowych, gdzie dokładnie mieścił się wskazany folwark. Badania archeologiczne prowadzone na terenie wsi ujawniły jedynie przypadkowe znaleziska z okresu wczesno- i późnośredniowiecznego, a na ich podstawie nie można określić dokładnego położenia majątku. W 1856 i 1865 roku właścicielem dóbr ziemskich w Przyczynie Górnej był niejaki Joseph Niche. Brak jednak danych potwierdzających, że był on fundatorem dworu w Przyczynie.
Dwór w Przyczynie Górnej jest przykładem tradycyjnej, neoklasycystycznej architektury dworskiej XIX wieku na terenach związanych z Wielkopolską. Siedziba zbudowana została na planie prostokąta z pozornym ryzalitem od strony wschodniej. Budynek jest murowany z kamienia i cegły. Dwukondygnacyjny nakryty dachem czterospadowym, kryty dachówką karpiówką, z lukarnami i świetlikami. Na osi głównej fasady znajduje się pozorny ryzalit, nawiązujący do tradycyjnego portyku, artykułowany płaskimi pilastrami porządku jońskiego, podtrzymującymi belkowanie i trójkątny fronton z owalnym otworem okiennym. Oś ryzalitu zaakcentowana została portalem, poprzedzonym okazałymi schodami i tarasem. Siedmioosiowa, prosta fasada dworu ma w obu kondygnacjach prostokątne okna z płycinami pod parapetem. Elewacja tylna jest ośmioosiowa, artykułowana jedynie przez regularny rytm otworów okiennych oraz górny taras z kamienną balustradą. Opaski okienne i płyciny nie zachowały się do czasów współczesnych.
Po 1945 roku dwór przeszedł na własność Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej Osowa Sień. Obecnie właścicielem zespołu jest spółka pracownicza Hodowla Zwierząt Zarodowych Osowa Sień. W latach 80. XX wieku obiekt znacznie przebudowano, zmieniając układ wnętrz, szczególnie pierwszego piętra. Założono także instalację wodno-kanalizacyjną, elektryczną i centralnego ogrzewania. W 2000 roku wyremontowano dach i położono nową dachówkę karpiówkę w kolorze czerwonym. Po 2000 roku wyremontowano elewacje zewnętrzne, nadając nową kolorystykę.
KOŚCIÓŁ
Kościół w stylu gotyckim został zbudowany prawdopodobnie około połowy XIV wieku. Prezbiterium zamknięte prostą ścianą, przy prezbiterium zakrystia, nawa na rzucie prostokąta, od zachodu kwadratowa wieża. Jest to
świątynia murowana z cegły
(prawdopodobnie stąd pochodzi określenie "czerwony kościół")
oraz z kamienia narzutowego w dolnych partiach
murów. Wnętrze nakryte jest pozornym sklepieniem
kolebkowym. Na wieży znajduje się wiatrowskaz w kształcie koguta.
Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1345 r. 23 maja tego roku król Kazimierz Wielki wydał dwa przywileje, na podstawie których Wschowa między innymi otrzymała wieś Przyczynę Górną z kościołem. Kościół został ponownie wspomniany w dokumencie króla Władysława Jagiełły z 1404 r., gdy władca potwierdzał przynależność Przyczyny do Wschowy. W zachowanych aktach kościelnych diecezji poznańskiej parafia w Przyczynie Górnej jest po raz pierwszy wspomniana w 1405 r. (pleban Mikołaj). Ks. prof. Józef Nowacki w Dziejach archidiecezji poznańskiej (tom II) wymienia także innych plebanów z Przyczyny Górnej: Jana (1419/1420), Erazma (1425), Jana Hagera (1425), Mikołaja (1429/1432), Macieja (do 1447), Szymona (1449), Bernarda (1468/1470), Andrzeja Skoraczewskiego (1476), Marcina Tunkyel (1481/1483), Mikołaja (1483/1494), Bernarda (1497/1507), Piotra Deutscha (1507/1548), Jerzego Polena (1548 – usuniętego w tym samym roku za sprzyjanie nowinkom religijnym) oraz Łukasza Asmana (od 1548 r.).
W okresie reformacji, która we Wschowie odniosła pełne zwycięstwo, kościół w Przyczynie Górnej przeszedł w ręce protestantów. Doszło do tego w 1578 r. Józef Joneman w Dziejach Ziemi Wschowskiej i stołecznego jej miasta Wschowy tak opisał to wydarzenie: "(...) w roku 1578, gdy ostatni pleban katolicki, (...) nie mógł się nic dobrego spodziewać, za tym kościół ten opuścił, tedy magistrat i ten kościół przyczyński (...) objął i przy nim do tej parafii i należących gruntów Baltazara Walthera za pastora przyczyńskiego osadził, (...)".
W okresie, gdy kościół w Przyczynie należał do protestantów kolejnymi pastorami w nim byli: Baltazar Walter (w latach 1578 -1579), Walentin Florian (do 1601 r. - w kościele znajdował się jego nagrobek), Adam Crusius (w latach 1602-1613), Melchior Teschner (do 1635 r. - znany kompozytor i kantor zboru Kriplein Christii, twórca muzyki do słynnej pieśni pastora Herbergera "Valet will ich dir geben") oraz Paul Clapius (od 1636 r. do 1642r., po zwróceniu katolikom kościoła został przeniesiony do wybudowanego w Przyczynie Górnej zboru). Prawdopodobnie około 1595 r. w kościele dokonano pewnych remontów (data 1595 umieszczona jest we fryzie nad prezbiterium)
W okresie kontrreformacji kościół katolicki podjął próbę odbudowania swoich wpływów. Dotyczyło to także Wschowy. W grudniu 1604 r. katolicy odzyskali kościół farny. Później podjęto także sprawę kościoła w Przyczynie Górnej. W 1625 r. proboszczem parafii katolickiej we Wschowie został Kasper Santoff, kanonik kolegiaty NMP w Poznaniu. Wkrótce uzyskał on także inwestyturę do parafii w Przyczynie Górnej i 1 listopada 1625 r. podjął próbę przejęcia kościoła. Towarzyszył mu pleban z Łysin i kilka innych osób. W księgach Grodzkich Wschowskich zachował się interesujący opis całej sprawy: "Upatrzywszy czas w dzień Wszystkich Świętych, gdy za pierwszym dzwonieniem kościół beł otworzony, oni za kościołem się zaczaiwszy, obadwaj pospołu i z nimi strażnik celny, niejaki Świerczewski, po cichu do kościoła, gdy tam jeszcze nikogo nie było, bez wszelkiej ceremonijej, śpiewania, albo jakiegokolwiek odprawiania nabożeństwa weszli i nikogo, chyba ławki, które mówić nie umieją, jeżeliby intromisyjej dopuszczał, nie spytawszy, ledwie przez te trzy minuty tam się zabawiwszy, z kościoła wyszli i na wóz wsiadwszy odjechali." Prawdopodobnie jest to uzasadnienie stanowiska rady miejskiej, która nie uznała faktu przejęcia kościoła w Przyczynie przez proboszcza Santoffa (cytat za: Jolanta Dworzaczkowa, Kontrreformacja we Wschowie). Na kilkanaście lat kościół w Przyczynie Górnej pozostał jeszcze w rękach protestantów.
W 1637 r. inwestyturę do parafii w Przyczynie otrzymał Krzysztof Żegocki, ale uniemożliwiono mu jej przejęcie. 10 października tego roku doszło do incydentu. Grupa szlachty (Johannes Rauball w swoim artykule Kontrreformacja we Wschowie pisze, że grupa składała się z około 20 Polaków, w tym szlachciców, służby kościelnej, zakonników i katolickich duchownych) zamknęła i zaplombowała wszystkie drzwi do kościoła. Po kilku dniach rada miejska Wschowy poleciła kościół otworzyć i nadal odprawiać w nim nabożeństwa protestanckie. Ostatecznie do przejęcia parafii w Przyczynie Górnej przez proboszcza Krzysztofa Żegockiego doszło 20 czerwca 1642 r. Wspomniany już Józef Joneman napisał: "Krzysztof Żegocki (...) na Probostwo Przyczyńskie prezentę królewską i aprobacyję biskupią otrzymawszy do (...) instalacji przystąpić chciał, przy niedopuszczeniu onej, opieczętowanie kościoła przez woźnego i szlachtę nastąpiło, na co magistrat niezważając znowu odpieczętował i nabożeństwo dysydenckie w nim kontynuować zlecił, względem czego wspomniany ksiądz proboszcz magistrat i pospólstwo miasta Wschowy do asesorii Jego Królewskiej Mości zapoznawszy, wypadł w Warszawie w piątek po Święcie zapowiedzenia Najświętszej Panny w roku 1642 dekret przysądzający kościół z plebanią dawno katolickie (...) temuż księdzu Żegockiemu (...). Nazajutrz po Bożym Ciele w tymże roku w obecności tychże komisarzy i innych obywateli kościół z plebanią onemu oddano, a tymczasowego pasterza dysydenckiego Pawła Klapiusza do nowego dysydenckiego w innym miejscu tej wsi blizej miasta, po owym dekrecie wprędce w drzewo i lepiankę postawionego kościoła magistrat wprowadził (...)".
Przekazany katolikom kościół został w 1642 r. (lub w 1643 r.) poświęcony przez biskupa poznańskiego Wojciecha Tolibowskiego pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Świętego Jerzego. Przejęcie kościoła nie spowodowało jednak powrotu ludności do katolicyzmu. Według Johannesa Rauballa na msze święte w "czerwonym kościele" przychodziło niewielu wiernych. W księgach kościelnych za lata 1643 -1699 odnotowano zaledwie 78 chrzcin, 20 ślubów i 13 pogrzebów.
Prawdopodobnie kłopoty z utrzymaniem parafii w Przyczynie Górnej doprowadziły do podjęcia w 1677 roku decyzji o afiliowaniu (czyli przyłączeniu) kościoła do parafii we Wschowie. Stan ten trwa do dzisiaj - do 2000 r. Przyczyna Górna należała do parafii pw. św. Stanisława Biskupa, a od 2000 r. do utworzonej wówczas parafii pw. św. Jadwigi Królowej.
W 1889 r. dokonano w kościele w Przyczynie Górnej odkrycia gotyckich fresków, pochodzących prawdopodobnie z XV wieku. Zostały one częściowo odsłonięte w latach 1905-1907, gdy poddano je zabiegom konserwatorskim. Całkowicie zostały odsłonięte w 1931 r. Na północnej ścianie prezbiterium zachowane są sceny z historii syna marnotrawnego (postacie ludzkie, roślinność i zwierzęta) oraz tylko częściowo zachowana jest postać św. Jerzego na koniu. Na ścianie południowej prezbiterium znajdują się natomiast sceny: Grzechu Pierworodnego (pełne postacie Adama i Ewy przy drzewie), Pocałunku Judasza oraz Pokłonu Trzech Króli. Na ścianie wschodniej prezbiterium wyraźnie góruje nadnaturalnych wymiarów postać Świętego Krzysztofa z dzieciątkiem na prawym ramieniu. Na tej samej ścianie widoczny jest klęczący pustelnik (trzymający w dłoni latarnię, obok leży duża księga) oraz para królewska i orszak rycerski na tle obwarowanego miasta. Na całej długości północne ściany nawy znajdują się dwa rzędy malowideł. W rzędzie górnym jest wyobrażenie piekła, gdzie wśród płomieni widoczny diabeł ciągnie na łańcuchu potępionych. Dalej znajduje się przedstawienie siedmiu grzechów głównych, wyobrażonych przez zwierzęta wiozące na swoich grzbietach ludzi (między innymi osioł uosabia lenistwo). W dolnym rzędzie malowideł sceny pasyjne – zachowane fragmenty biczowania i skazania Pana Jezusa. Z kolei na łuku tęczowym zachowała się stylizowana dekoracja roślinna oraz kogut.
Ponadto w kościele zachowały się :
1/ barokowy ołtarz główny z XVIII wieku. Jego punktem centralny jest rzeźba przedstawiająca Najświętszą Marię Pannę stojącą na kuli, wokół której opleciony jest wąż z jabłkiem w pysku. Między kolumnami znajdują się postacie: św. Anny (z lewej strony) i św. Joachima (z prawej strony). W górnej kondygnacji płaskorzeźbione przedstawienie walki św. Jerzego ze smokiem. Na gzymsie zwieńczenia rzeźba Boga Ojca trzymającego kulę ziemską.
2/ barokowy ołtarz boczny z XVII w. z obrazem św. Wojciecha. Święty trzyma w dłoni krzyż, wiosła i dzidy. Ubrany jest w szaty biskupie. Na obrazie umieszczono także herb Poraj.
3/ barokowy ołtarz boczny z XVIII w. z obrazami : św. Ignacego Loyoli i św. Franciszka Ksawerego.
Dzwony w kościele św.Jerzego (obiekty historyczne zniszczone):
Dzwon z 1465r.
Opis: Dzwon spiżowy,Korona złożona z sześciu kabłąków. Inskrypcja wokół szyi dzwonu ujęta w dwa półwałki. Na płaszczu plakieta
przedstawiająca Chrystusa na krzyżu pomiędzy dwoma postaciami: Marią i św.Janem.
Średnica 59cm,wysokość 58cm, wysokość korony 12cm. Język łaciński. Minuskula gotycka.
Edycja inskrypcji na podstawie karty muzealnej Deutsches Glockenarchiv w Norymberdze:" O Królu Chwały przybądź z pokojem.Boże pomóż.Roku Pańskiego 1465."
Dzwon z 1732r.
Opis: Dzwon spiżowy,Korona złożona z sześciu kabłąków. Inskrypcja wokół szyi dzwonu ujęta w dwa półwałki.Poniżej fryz z trójkątnych liści.
Średnica 40cm,wysokość 38cm, wysokość korony 8cm. Język niemiecki. Majuskuła humanistyczna.
Edycja inskrypcji na podstawie karty muzealnej Deutsches Glockenarchiv w Norymberdze: "W roku 1732 odlał mnie Stefan Werner w Lesznie"
PAŁAC
Założenie pałacowo-parkowo-folwarczne w Przyczynie Górnej znajduje się w zachodniej części wsi, przy drodze prowadzącej ze Wschowy przez Tylewice do Sławy. Do pałacu prowadzi krótka i szeroka aleja obsadzona drzewami. Relikty parku znajdują się po obu stronach alei, tuż przy głównej drodze. Przednią część czworobocznego dziedzińca otacza zabudowa folwarczna (czworak, spichlerz, kuźnia, obory). Z położonym w głębi pałacem sąsiaduje park krajobrazowy. Obecnie pałac stanowi własność Spółki Hodowli Zwierząt Zarodowych Osowa Sień, spełniając funkcje mieszkalne.
Spis dóbr prowincji poznańskiej z 1859 oraz 1865 roku ujawnia, że właścicielem majątku był Joseph Niche. Nie określa jednak, czy należały do niego oba majątki w Przyczynie. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego z 1888 roku został wymieniony majątek („dominium”) o areale 366,19 ha, z czterema domami, gorzelnią parową, stajnią i stodołą bez podania właściciela. Pod koniec XIX wieku dobra posiadał prawdopodobnie lejtnant Bernard Mendel, o czym świadczą inicjały „MB” umieszczone na szczycie elewacji południowej. Powstały pod koniec XIX wieku obiekt, stylowo nawiązuje do renesansu i klasycyzmu. Cechy te widoczne są głównie w detalu architektonicznym i ornamentyce. Charakterystyczne dla doby eklektyzmu, takie elementy jak strzelista wieża czy drobne lukarny w spadzistym dachu, upodabniają pałac w Przyczynie Górnej do nieco wcześniejszych rezydencji w Wielkopolsce – w Górze koło Jarocina 1877-1878, czy w Kobylnikach koło Szamotuł. Wraz z budową nowego pałacu modernizacji został poddany stary folwark w celu zharmonizowania całego założenia dworskiego. Świadczyć może o tym fakt, że od strony wjazdu został wtórnie wprowadzony park, zamykający optycznie widok na włości. Wspomniany park widnieje na mapie wsi z około 1900 roku, nie ma go na wcześniejszych planach z 1. i 2. poł. XX wieku. Pałac założony jest na rzucie zbliżonym do litery „L” z trzema ryzalitami. Malowniczą bryłę obiektu tworzy szereg odrębnych, asymetrycznie ustawionych do siebie członów. Dominującym elementem jest okrągła wieża w południowo-wschodnim narożniku. Budynek podstawowy jest jednokondygnacyjny z mieszkalnym poddaszem. Ryzality wschodni i północny są piętrowe, a frontowy trzykondygnacyjny.
Wszystkie człony mają dachy dwuspadowe z wyjątkiem wieży, nakrytej ostrosłupowym hełmem z iglicą. Układ wnętrz dwutraktowy z sienią przelotową. Pośrodku sześcioosiowej fasady znajduje się reprezentacyjne wejście poprzedzone tarasem z kamienną balustradą zdobioną motywem ślimacznic. Na taras prowadzą boczne schody z kutą balustradą, dekorowaną floralnie. Portal główny zdobią pilastry dźwigające belkowanie z puttami, na których wsparty jest trójkątny naczółek z motywem muszli w polu.
Najokazalszy jest trójkątny szczyt ryzalitu elewacji frontowej, ujęty spływami wklęsło-wypukłymi. Umieszczony w nim otwór okienny zamknięty jest arkadowo i flankowany przez dwa pilastry i zwieńczony dekoracyjnymi główkami podtrzymującymi belkowanie, na którym umieszczona jest koncha z motywem muszli. Nad drugim belkowaniem umieszczony jest kartusz z resztkami inicjałów „MB”, nad którymi jest koncha zwieńczona iglicą. W głównym ryzalicie na wysokości drugiej kondygnacji umieszczony jest taras z analogiczną do tarasu dolnego kamienną balustradą. Dwa pozostałe trójkątne szczyty posiadają podobną ornamentykę, a w miejsce kartusza wprowadzone jest tondo łączące ornament okuciowy. Otwory okienne elewacji frontowej oraz wschodniej posiadają profilowane opaski oraz dekoracyjne konchy z motywami muszli w nadprożach. Zachowała się także oryginalna drewniana stolarka okienna z podziałem krzyżowym i bogato dekorowaną listwą przymykową oraz drzwiową z ościeżami i kutą żelazną kratą. Dekoracja drzwi jest analogiczna do motywów dekoracyjnych szczytów i operuje ornamentem okuciowym o niderlandzkiej proweniencji.
Pałac nie ucierpiał w trakcie II wojny światowej. Po 1945 roku pałac przejął Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej Osowa Sień. Rezydencję adaptowano na pomieszczenia mieszkalne oraz biurowe. Remonty ograniczyły się do położenia na elewacjach zewnętrznych nowego tynku cementowo-wapiennego. Budynek zmodernizowano przez założenie instalacji wodno-kanalizacyjnej, elektrycznej i centralnego ogrzewania.
Dwór z folwarkiem w Przyczynie Górnej znajduje się po południowej stronie drogi prowadzącej
ze Wschowy przez Tylewice
do Sławy.
Zespół usytuowany jest tuż przy granicy wsi z miastem
Wschową. Około 70 m w kierunku północno-zachodnim od dworu
znajduje się gotycki kościół pw. św. Jerzego. Założenie ma
plan czworoboku z podwórzem, przy którym
od strony zachodniej usytuowany jest dwór, a pozostałe boki
zamyka zabudowa oraz dom mieszkalny. Dwa inne budynki mieszkalne w
części północnej folwarku zostały rozebrane.
Obecnie dwór zajmuje spółka
pracownicza Hodowla Zwierząt
Zarodowych Osowa Sień.We wsi istnieją dwa majątki: założenie pałacowo-parkowe na drodze do Tylewic oraz dworsko-folwarczne, położone bliżej miasta. Przyczyna Górna przylega do Wschowy od jej zachodniej strony. Nazwę wsi ‘Przyczyna’ tłumaczy się jako „przydatek, dodatek, przydziałek”, sugerując tym samym związek wsi z miastem. Przyczyna Górna w źródłach pisanych pojawiła się najwcześniej ze wszystkich osad znajdujących się na tym terenie. Z dokumentu lokacyjnego klasztoru w Przemęcie z 1210 roku wynika, że Przyczyna („Prestina”) istniała wówczas w obrębie kasztelani przemęckiej. Przypuszcza się, że lokacja Przyczyny poprzedziła lokację Wschowy, o której informuje dokument Przemysła II z roku 1273. Książę nadał wówczas nieznanemu bliżej Walterowi przyległą do Wschowy „civitate adiacente” wieś Przyczynę („Przyczyn”) zajmującą 50 łanów ziemi osadzonej na prawie magdeburskim. Ze względu na lokalizację koło handlowego szlaku „drogi poznańskiej” oraz bliskość miasta, wieś miała możliwość rozwoju. W 1345 roku po okresowej przynależności do Śląska, Kazimierz Wielki przywrócił Wschowę Królestwu Polskiemu. Najwcześniejszy opis majątku we wsi dotyczy dziedzicznych dóbr sołeckich w Przyczynie z 1499 roku. Był to majątek sołtysa Andrzeja składająca się z: „…Turrim, Domum Argillatam, dias Lamus, Stabulum Equorum, mediem Ovilis, Agrorum, Allodii Scultetiae, et Agrorum de Stoch, medium Konsum, [...] Octo Virgas Agri in quo situm est Molendium Ventile, quod Molendium dubet esse omnium Fratrum,…”. Najprawdopodobniej nowa siedziba powstała po pożarze w 1477 roku, który doszczętnie zniszczył Przyczynę Górną. Nie ma jednak przekazów źródłowych, gdzie dokładnie mieścił się wskazany folwark. Badania archeologiczne prowadzone na terenie wsi ujawniły jedynie przypadkowe znaleziska z okresu wczesno- i późnośredniowiecznego, a na ich podstawie nie można określić dokładnego położenia majątku. W 1856 i 1865 roku właścicielem dóbr ziemskich w Przyczynie Górnej był niejaki Joseph Niche. Brak jednak danych potwierdzających, że był on fundatorem dworu w Przyczynie.
Dwór w Przyczynie Górnej jest przykładem tradycyjnej, neoklasycystycznej architektury dworskiej XIX wieku na terenach związanych z Wielkopolską. Siedziba zbudowana została na planie prostokąta z pozornym ryzalitem od strony wschodniej. Budynek jest murowany z kamienia i cegły. Dwukondygnacyjny nakryty dachem czterospadowym, kryty dachówką karpiówką, z lukarnami i świetlikami. Na osi głównej fasady znajduje się pozorny ryzalit, nawiązujący do tradycyjnego portyku, artykułowany płaskimi pilastrami porządku jońskiego, podtrzymującymi belkowanie i trójkątny fronton z owalnym otworem okiennym. Oś ryzalitu zaakcentowana została portalem, poprzedzonym okazałymi schodami i tarasem. Siedmioosiowa, prosta fasada dworu ma w obu kondygnacjach prostokątne okna z płycinami pod parapetem. Elewacja tylna jest ośmioosiowa, artykułowana jedynie przez regularny rytm otworów okiennych oraz górny taras z kamienną balustradą. Opaski okienne i płyciny nie zachowały się do czasów współczesnych.
Po 1945 roku dwór przeszedł na własność Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej Osowa Sień. Obecnie właścicielem zespołu jest spółka pracownicza Hodowla Zwierząt Zarodowych Osowa Sień. W latach 80. XX wieku obiekt znacznie przebudowano, zmieniając układ wnętrz, szczególnie pierwszego piętra. Założono także instalację wodno-kanalizacyjną, elektryczną i centralnego ogrzewania. W 2000 roku wyremontowano dach i położono nową dachówkę karpiówkę w kolorze czerwonym. Po 2000 roku wyremontowano elewacje zewnętrzne, nadając nową kolorystykę.
KOŚCIÓŁ
Kościół w stylu gotyckim został zbudowany prawdopodobnie około połowy XIV wieku. Prezbiterium zamknięte prostą ścianą, przy prezbiterium zakrystia, nawa na rzucie prostokąta, od zachodu kwadratowa wieża. Jest to
świątynia murowana z cegły
(prawdopodobnie stąd pochodzi określenie "czerwony kościół")
oraz z kamienia narzutowego w dolnych partiach
murów. Wnętrze nakryte jest pozornym sklepieniem
kolebkowym. Na wieży znajduje się wiatrowskaz w kształcie koguta. Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1345 r. 23 maja tego roku król Kazimierz Wielki wydał dwa przywileje, na podstawie których Wschowa między innymi otrzymała wieś Przyczynę Górną z kościołem. Kościół został ponownie wspomniany w dokumencie króla Władysława Jagiełły z 1404 r., gdy władca potwierdzał przynależność Przyczyny do Wschowy. W zachowanych aktach kościelnych diecezji poznańskiej parafia w Przyczynie Górnej jest po raz pierwszy wspomniana w 1405 r. (pleban Mikołaj). Ks. prof. Józef Nowacki w Dziejach archidiecezji poznańskiej (tom II) wymienia także innych plebanów z Przyczyny Górnej: Jana (1419/1420), Erazma (1425), Jana Hagera (1425), Mikołaja (1429/1432), Macieja (do 1447), Szymona (1449), Bernarda (1468/1470), Andrzeja Skoraczewskiego (1476), Marcina Tunkyel (1481/1483), Mikołaja (1483/1494), Bernarda (1497/1507), Piotra Deutscha (1507/1548), Jerzego Polena (1548 – usuniętego w tym samym roku za sprzyjanie nowinkom religijnym) oraz Łukasza Asmana (od 1548 r.).
W okresie reformacji, która we Wschowie odniosła pełne zwycięstwo, kościół w Przyczynie Górnej przeszedł w ręce protestantów. Doszło do tego w 1578 r. Józef Joneman w Dziejach Ziemi Wschowskiej i stołecznego jej miasta Wschowy tak opisał to wydarzenie: "(...) w roku 1578, gdy ostatni pleban katolicki, (...) nie mógł się nic dobrego spodziewać, za tym kościół ten opuścił, tedy magistrat i ten kościół przyczyński (...) objął i przy nim do tej parafii i należących gruntów Baltazara Walthera za pastora przyczyńskiego osadził, (...)".
W okresie, gdy kościół w Przyczynie należał do protestantów kolejnymi pastorami w nim byli: Baltazar Walter (w latach 1578 -1579), Walentin Florian (do 1601 r. - w kościele znajdował się jego nagrobek), Adam Crusius (w latach 1602-1613), Melchior Teschner (do 1635 r. - znany kompozytor i kantor zboru Kriplein Christii, twórca muzyki do słynnej pieśni pastora Herbergera "Valet will ich dir geben") oraz Paul Clapius (od 1636 r. do 1642r., po zwróceniu katolikom kościoła został przeniesiony do wybudowanego w Przyczynie Górnej zboru). Prawdopodobnie około 1595 r. w kościele dokonano pewnych remontów (data 1595 umieszczona jest we fryzie nad prezbiterium)
W okresie kontrreformacji kościół katolicki podjął próbę odbudowania swoich wpływów. Dotyczyło to także Wschowy. W grudniu 1604 r. katolicy odzyskali kościół farny. Później podjęto także sprawę kościoła w Przyczynie Górnej. W 1625 r. proboszczem parafii katolickiej we Wschowie został Kasper Santoff, kanonik kolegiaty NMP w Poznaniu. Wkrótce uzyskał on także inwestyturę do parafii w Przyczynie Górnej i 1 listopada 1625 r. podjął próbę przejęcia kościoła. Towarzyszył mu pleban z Łysin i kilka innych osób. W księgach Grodzkich Wschowskich zachował się interesujący opis całej sprawy: "Upatrzywszy czas w dzień Wszystkich Świętych, gdy za pierwszym dzwonieniem kościół beł otworzony, oni za kościołem się zaczaiwszy, obadwaj pospołu i z nimi strażnik celny, niejaki Świerczewski, po cichu do kościoła, gdy tam jeszcze nikogo nie było, bez wszelkiej ceremonijej, śpiewania, albo jakiegokolwiek odprawiania nabożeństwa weszli i nikogo, chyba ławki, które mówić nie umieją, jeżeliby intromisyjej dopuszczał, nie spytawszy, ledwie przez te trzy minuty tam się zabawiwszy, z kościoła wyszli i na wóz wsiadwszy odjechali." Prawdopodobnie jest to uzasadnienie stanowiska rady miejskiej, która nie uznała faktu przejęcia kościoła w Przyczynie przez proboszcza Santoffa (cytat za: Jolanta Dworzaczkowa, Kontrreformacja we Wschowie). Na kilkanaście lat kościół w Przyczynie Górnej pozostał jeszcze w rękach protestantów.
W 1637 r. inwestyturę do parafii w Przyczynie otrzymał Krzysztof Żegocki, ale uniemożliwiono mu jej przejęcie. 10 października tego roku doszło do incydentu. Grupa szlachty (Johannes Rauball w swoim artykule Kontrreformacja we Wschowie pisze, że grupa składała się z około 20 Polaków, w tym szlachciców, służby kościelnej, zakonników i katolickich duchownych) zamknęła i zaplombowała wszystkie drzwi do kościoła. Po kilku dniach rada miejska Wschowy poleciła kościół otworzyć i nadal odprawiać w nim nabożeństwa protestanckie. Ostatecznie do przejęcia parafii w Przyczynie Górnej przez proboszcza Krzysztofa Żegockiego doszło 20 czerwca 1642 r. Wspomniany już Józef Joneman napisał: "Krzysztof Żegocki (...) na Probostwo Przyczyńskie prezentę królewską i aprobacyję biskupią otrzymawszy do (...) instalacji przystąpić chciał, przy niedopuszczeniu onej, opieczętowanie kościoła przez woźnego i szlachtę nastąpiło, na co magistrat niezważając znowu odpieczętował i nabożeństwo dysydenckie w nim kontynuować zlecił, względem czego wspomniany ksiądz proboszcz magistrat i pospólstwo miasta Wschowy do asesorii Jego Królewskiej Mości zapoznawszy, wypadł w Warszawie w piątek po Święcie zapowiedzenia Najświętszej Panny w roku 1642 dekret przysądzający kościół z plebanią dawno katolickie (...) temuż księdzu Żegockiemu (...). Nazajutrz po Bożym Ciele w tymże roku w obecności tychże komisarzy i innych obywateli kościół z plebanią onemu oddano, a tymczasowego pasterza dysydenckiego Pawła Klapiusza do nowego dysydenckiego w innym miejscu tej wsi blizej miasta, po owym dekrecie wprędce w drzewo i lepiankę postawionego kościoła magistrat wprowadził (...)".
Przekazany katolikom kościół został w 1642 r. (lub w 1643 r.) poświęcony przez biskupa poznańskiego Wojciecha Tolibowskiego pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Świętego Jerzego. Przejęcie kościoła nie spowodowało jednak powrotu ludności do katolicyzmu. Według Johannesa Rauballa na msze święte w "czerwonym kościele" przychodziło niewielu wiernych. W księgach kościelnych za lata 1643 -1699 odnotowano zaledwie 78 chrzcin, 20 ślubów i 13 pogrzebów.
Prawdopodobnie kłopoty z utrzymaniem parafii w Przyczynie Górnej doprowadziły do podjęcia w 1677 roku decyzji o afiliowaniu (czyli przyłączeniu) kościoła do parafii we Wschowie. Stan ten trwa do dzisiaj - do 2000 r. Przyczyna Górna należała do parafii pw. św. Stanisława Biskupa, a od 2000 r. do utworzonej wówczas parafii pw. św. Jadwigi Królowej.
W 1889 r. dokonano w kościele w Przyczynie Górnej odkrycia gotyckich fresków, pochodzących prawdopodobnie z XV wieku. Zostały one częściowo odsłonięte w latach 1905-1907, gdy poddano je zabiegom konserwatorskim. Całkowicie zostały odsłonięte w 1931 r. Na północnej ścianie prezbiterium zachowane są sceny z historii syna marnotrawnego (postacie ludzkie, roślinność i zwierzęta) oraz tylko częściowo zachowana jest postać św. Jerzego na koniu. Na ścianie południowej prezbiterium znajdują się natomiast sceny: Grzechu Pierworodnego (pełne postacie Adama i Ewy przy drzewie), Pocałunku Judasza oraz Pokłonu Trzech Króli. Na ścianie wschodniej prezbiterium wyraźnie góruje nadnaturalnych wymiarów postać Świętego Krzysztofa z dzieciątkiem na prawym ramieniu. Na tej samej ścianie widoczny jest klęczący pustelnik (trzymający w dłoni latarnię, obok leży duża księga) oraz para królewska i orszak rycerski na tle obwarowanego miasta. Na całej długości północne ściany nawy znajdują się dwa rzędy malowideł. W rzędzie górnym jest wyobrażenie piekła, gdzie wśród płomieni widoczny diabeł ciągnie na łańcuchu potępionych. Dalej znajduje się przedstawienie siedmiu grzechów głównych, wyobrażonych przez zwierzęta wiozące na swoich grzbietach ludzi (między innymi osioł uosabia lenistwo). W dolnym rzędzie malowideł sceny pasyjne – zachowane fragmenty biczowania i skazania Pana Jezusa. Z kolei na łuku tęczowym zachowała się stylizowana dekoracja roślinna oraz kogut.
Ponadto w kościele zachowały się :
1/ barokowy ołtarz główny z XVIII wieku. Jego punktem centralny jest rzeźba przedstawiająca Najświętszą Marię Pannę stojącą na kuli, wokół której opleciony jest wąż z jabłkiem w pysku. Między kolumnami znajdują się postacie: św. Anny (z lewej strony) i św. Joachima (z prawej strony). W górnej kondygnacji płaskorzeźbione przedstawienie walki św. Jerzego ze smokiem. Na gzymsie zwieńczenia rzeźba Boga Ojca trzymającego kulę ziemską.
2/ barokowy ołtarz boczny z XVII w. z obrazem św. Wojciecha. Święty trzyma w dłoni krzyż, wiosła i dzidy. Ubrany jest w szaty biskupie. Na obrazie umieszczono także herb Poraj.
3/ barokowy ołtarz boczny z XVIII w. z obrazami : św. Ignacego Loyoli i św. Franciszka Ksawerego.
Dzwony w kościele św.Jerzego (obiekty historyczne zniszczone):
Dzwon z 1465r.
Opis: Dzwon spiżowy,Korona złożona z sześciu kabłąków. Inskrypcja wokół szyi dzwonu ujęta w dwa półwałki. Na płaszczu plakieta
przedstawiająca Chrystusa na krzyżu pomiędzy dwoma postaciami: Marią i św.Janem.
Średnica 59cm,wysokość 58cm, wysokość korony 12cm. Język łaciński. Minuskula gotycka.
Edycja inskrypcji na podstawie karty muzealnej Deutsches Glockenarchiv w Norymberdze:" O Królu Chwały przybądź z pokojem.Boże pomóż.Roku Pańskiego 1465."
Dzwon z 1732r.
Opis: Dzwon spiżowy,Korona złożona z sześciu kabłąków. Inskrypcja wokół szyi dzwonu ujęta w dwa półwałki.Poniżej fryz z trójkątnych liści.
Średnica 40cm,wysokość 38cm, wysokość korony 8cm. Język niemiecki. Majuskuła humanistyczna.
Edycja inskrypcji na podstawie karty muzealnej Deutsches Glockenarchiv w Norymberdze: "W roku 1732 odlał mnie Stefan Werner w Lesznie"
PAŁAC
Założenie pałacowo-parkowo-folwarczne w Przyczynie Górnej znajduje się w zachodniej części wsi, przy drodze prowadzącej ze Wschowy przez Tylewice do Sławy. Do pałacu prowadzi krótka i szeroka aleja obsadzona drzewami. Relikty parku znajdują się po obu stronach alei, tuż przy głównej drodze. Przednią część czworobocznego dziedzińca otacza zabudowa folwarczna (czworak, spichlerz, kuźnia, obory). Z położonym w głębi pałacem sąsiaduje park krajobrazowy. Obecnie pałac stanowi własność Spółki Hodowli Zwierząt Zarodowych Osowa Sień, spełniając funkcje mieszkalne.
Spis dóbr prowincji poznańskiej z 1859 oraz 1865 roku ujawnia, że właścicielem majątku był Joseph Niche. Nie określa jednak, czy należały do niego oba majątki w Przyczynie. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego z 1888 roku został wymieniony majątek („dominium”) o areale 366,19 ha, z czterema domami, gorzelnią parową, stajnią i stodołą bez podania właściciela. Pod koniec XIX wieku dobra posiadał prawdopodobnie lejtnant Bernard Mendel, o czym świadczą inicjały „MB” umieszczone na szczycie elewacji południowej. Powstały pod koniec XIX wieku obiekt, stylowo nawiązuje do renesansu i klasycyzmu. Cechy te widoczne są głównie w detalu architektonicznym i ornamentyce. Charakterystyczne dla doby eklektyzmu, takie elementy jak strzelista wieża czy drobne lukarny w spadzistym dachu, upodabniają pałac w Przyczynie Górnej do nieco wcześniejszych rezydencji w Wielkopolsce – w Górze koło Jarocina 1877-1878, czy w Kobylnikach koło Szamotuł. Wraz z budową nowego pałacu modernizacji został poddany stary folwark w celu zharmonizowania całego założenia dworskiego. Świadczyć może o tym fakt, że od strony wjazdu został wtórnie wprowadzony park, zamykający optycznie widok na włości. Wspomniany park widnieje na mapie wsi z około 1900 roku, nie ma go na wcześniejszych planach z 1. i 2. poł. XX wieku. Pałac założony jest na rzucie zbliżonym do litery „L” z trzema ryzalitami. Malowniczą bryłę obiektu tworzy szereg odrębnych, asymetrycznie ustawionych do siebie członów. Dominującym elementem jest okrągła wieża w południowo-wschodnim narożniku. Budynek podstawowy jest jednokondygnacyjny z mieszkalnym poddaszem. Ryzality wschodni i północny są piętrowe, a frontowy trzykondygnacyjny.
Wszystkie człony mają dachy dwuspadowe z wyjątkiem wieży, nakrytej ostrosłupowym hełmem z iglicą. Układ wnętrz dwutraktowy z sienią przelotową. Pośrodku sześcioosiowej fasady znajduje się reprezentacyjne wejście poprzedzone tarasem z kamienną balustradą zdobioną motywem ślimacznic. Na taras prowadzą boczne schody z kutą balustradą, dekorowaną floralnie. Portal główny zdobią pilastry dźwigające belkowanie z puttami, na których wsparty jest trójkątny naczółek z motywem muszli w polu.
Najokazalszy jest trójkątny szczyt ryzalitu elewacji frontowej, ujęty spływami wklęsło-wypukłymi. Umieszczony w nim otwór okienny zamknięty jest arkadowo i flankowany przez dwa pilastry i zwieńczony dekoracyjnymi główkami podtrzymującymi belkowanie, na którym umieszczona jest koncha z motywem muszli. Nad drugim belkowaniem umieszczony jest kartusz z resztkami inicjałów „MB”, nad którymi jest koncha zwieńczona iglicą. W głównym ryzalicie na wysokości drugiej kondygnacji umieszczony jest taras z analogiczną do tarasu dolnego kamienną balustradą. Dwa pozostałe trójkątne szczyty posiadają podobną ornamentykę, a w miejsce kartusza wprowadzone jest tondo łączące ornament okuciowy. Otwory okienne elewacji frontowej oraz wschodniej posiadają profilowane opaski oraz dekoracyjne konchy z motywami muszli w nadprożach. Zachowała się także oryginalna drewniana stolarka okienna z podziałem krzyżowym i bogato dekorowaną listwą przymykową oraz drzwiową z ościeżami i kutą żelazną kratą. Dekoracja drzwi jest analogiczna do motywów dekoracyjnych szczytów i operuje ornamentem okuciowym o niderlandzkiej proweniencji.
Pałac nie ucierpiał w trakcie II wojny światowej. Po 1945 roku pałac przejął Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej Osowa Sień. Rezydencję adaptowano na pomieszczenia mieszkalne oraz biurowe. Remonty ograniczyły się do położenia na elewacjach zewnętrznych nowego tynku cementowo-wapiennego. Budynek zmodernizowano przez założenie instalacji wodno-kanalizacyjnej, elektrycznej i centralnego ogrzewania.
© by C&C
