HISTORIA
Przyczyna Górna jest jedną z najstarszych osad na terenie historycznej ziemi wschowskiej. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi prawdopodobnie z 1210 r. Podczas synodu odbywającego się w miejscowości Borzykowa (obecnie województwo łódzkie, gmina Żytno) książę Władysław Odonic
wydał 29 lipca 1210 r. dokument w
sprawie fundacji na rzecz zakonu cystersów z Pforty.
Wśród miejscowości mających wejść w skład planowanej
fundacji
wymieniono Pretsino.
W historiografii przyjmuje się, że jest to obecna Przyczyna. Oryginał
dokumentu księcia Władysława Odonica przechowywany jest w Archiwum
Państwowym w Dreźnie. Fundacja ta nie doszła jednak do skutku. Cystersi
zrezygnowali wówczas z założenia klasztoru na ofiarowanym im
terenie. Drugi, bardzo ważny dla dziejów Przyczyny
Górnej, dokument został wystawiony przez księcia
wielkopolskiego
Przemysła II dnia 1 października 1273 r. w Poznaniu. Wieś została
lokowana na prawie niemieckim (inaczej magdeburskim). Książę powierzył
Przyczynę (w dokumencie występuje nazwa Priczyn, Przyczyn)
z 50 morgami ziemi niejakiemu Walterowi. Miał on zająć się zasiedleniem
wsi. Mieszkańcy zostali zwolnieni na 12 lat od zobowiązań na rzecz
właściciela. Po upłynięciu tego okresu mieli płacić rocznie z każdego
łanu po pół grzywny srebrnych monet i po trzy miary
pszenicy,
owsa i żyta. Książę ustalił także dokładnie przywileje jakimi miał
cieszyć się Walter i jego następcy. Duży wpływ na późniejsze
dzieje Przyczyny Górnej miały czasy panowania
króla
Kazimierza Wielkiego. W sierpniu 1343 r. wojska królewskie
zajęły ziemię wschowską, odbierając ją księciu głogowskiemu Henrykowi
V. Obszar ten został przyłączony do odrodzonego Królestwa
Polskiego, a w jego ramach do Wielkopolski. Król obdarzył
Wschowę przywilejami, które położyły podwaliny pod
rozwój
miasta. 23 maja 1345 r. Kazimierz Wielki wydał dokument, na podstawie którego Wschowa
otrzymała między innymi wieś Przyczynę (w
dokumencie występuje nazwa Predczin,
w Kodeksie Dyplomatycznym Wielkopolski podaję się nazwę Przyczyn),
która stała się wsią miejską. Wiemy, że chodzi o Przyczynę
Górną, gdyż w dokumencie wymienia się także
kościół,
którego w Przyczynie Dolnej nie było. W tłumaczeniu na język
polski przywilej króla Kazimierza Wielkiego brzmi
następująco: „W
imię Pańskie amen. Co świetny majestat panujący rozkaże uczynić ze
względu na zasługi swoich poddanych, musi być zatwierdzone i
zabezpieczone i ma mieć moc wieczystej ważności. Dlatego my Kazimierz,
z Bożej łaski król Polski oznajmiamy wszystkim, tak obecnie
żyjącym jak i przyszłym, czytającym ten dokument, że uwzględniając
wielką wierność i niezłomność, okazywane nam wielokrotnie przez naszych
wiernych mieszczan ze Wschowy, pragnąc usilnie ze względu na tę
wierność udzielić im z naszej łaski szczególnego
wynagrodzenia,
aby przez to wierność ku nam jeszcze bardziej między nimi się
rozkrzewiała oraz aby to miasto zmieniało swój stan na
lepszy,
dajemy, przyłączamy i przekazujemy wspomnianemu miastu i wszystkim
mieszczanom we Wschowie wieś zwaną Przyczyna, z kościołem i gruntem
naszym, przylegającym do tej wsi, leżącym przed wspomnianym miastem,
tak jak ta wieś w częściach swoich jest rozgraniczona i wymierzona, aby
ją trzymali, mieli i wieczyście posiadali. Oprócz tego
dajemy
tym mieszczanom prawo wycinania drzewa każdego rodzaju, jakie jest w
lasach naszych i borach leżących blisko Wschowy i ściągania go dla
obwarowania tego miasta a także na wszelkie inne potrzeby i
użyteczności ich miasta, bez żadnego karania ich i jakiegokolwiek im w
tym przeszkadzania i niepokojenia. Na której rzeczy
świadectwo
rozkazaliśmy tu przywiesić naszą pieczęć. Dane w Krakowie nazajutrz po
święcie Najświętszej Trójcy (23 V), roku Pańskiego 1345.
(tłumaczenie – Zofia Wojciechowska).Powyższy przywilej został także potwierdzony przez króla Władysława Jagiełłę w dokumencie z dnia 2 czerwca 1404 r. Dzięki dokumentowi króla Kazimierza Jagiellończyka z 1459 r. znamy nazwisko ówczesnego sołtysa Przyczyny Górnej. Był nim Mikołaj Herold. On i jego sukcesorzy zostali zwolnieni z różnych ciężarów względem miasta Wschowy. Byli za to zobowiązani każdorazowo na rozkaz królewski lub starosty stawić się osobiście na wyprawy zbrojne, a gdy wymagała tego konieczność musieli wystawić jednego uzbrojonego strzelca do ścigania złoczyńców. W 1499 r. nastąpił podział dóbr sołtysa w Przyczynie Górnej pomiędzy trzech braci: Andreasa, Georga i Mathiasa Heroldów. W styczniu 1507 r. Wschowa wykupiła za cenę 111 marek polskich część dóbr sołeckich w Przyczynie Górnej, należących do Georga Herolda. Ponadto 10 sierpnia 1517 r. król Zygmunt I zezwolił Wschowie na zakup całości dóbr i urzędu sołtysa w Przyczynie Górnej.
W marcu 1474 r. ziemię wschowską najechał zbrojnie książę żagański Jan II – sprzymierzony z królem węgierskim Maciejem Korwinem. Podczas tego najazdu spalono przedmieścia Wschowy i wsie miejskie, a zatem prawdopodobnie także Przyczynę Górną.
W 1579 r. Przyczyna Górna miała 50 łanów ziemi. Mieszkało tutaj 2 zagrodników z rolą, 11 zagrodników bez roli, 2 komorników z bydłem, 11 komorników bez bydła i owczarz.
Wschowę wielokrotnie gnębiły epidemie dżumy. Nie ominęły one także Przyczyny Górnej. Podczas epidemii w 1613 r. zmarło wielu mieszkańców wsi. Pastor Samuel Fryderyk Lauterbach w Małej Wschowskiej Kronice Zarazy odnotował: „pastor w Przyczynie Górnej Adam Crusius niemal wraz ze wszystkimi swoimi wiernymi zmarł z powodu dżumy”. Także wcześniejsze epidemie dżumy dotykały mieszkańców Przyczyny Górnej. Podczas epidemii w 1542 r. we Wschowie oraz w obydwóch Przyczynach (Górnej i Dolnej) zmarło łącznie około 1400 osób. Z kolei w wyniku największej w dziejach Wschowy epidemii dżumy w latach 1709/1710 zmarło 81 mieszkańców Przyczyny Górnej.
W ewangelickich księgach kościelnych prowadzonych od około 1580 r. znajdują się nazwiska rodzin zamieszkujących wówczas w Przyczynie: Fengler (w 1580 r. – Fendler), Hildebrand (w 1580 r. – Hillebrand, Niecke, Zügler, Scheck, Mathes, Domke i Schubert. Około 1700 r. sprowadził się tutaj niejaki Linke z Mangelwitz.
13 lutego 1706 r. doszło pod Wschową (między Osową Sienią i Dębową Łęką) do jednej z ważniejszych bitew pierwszego etapu III Wojny Północnej. Wojska sasko-rosyjskie pod wodzą gen. Johanna Schulenburga doznały klęski w starciu z wojskami szwedzkimi dowodzonymi przez gen. Karola Gustawa Renskiölda. Epizod tej bitwy rozegrał się także w Przyczynie Górnej. To tutaj uciekające na Śląsk oddziały saskie zostały dogonione przez jazdę szwedzką i zmuszone do ostatecznej kapitulacji.
W czasach saskich (panowanie Augusta II i Augusta III Wettinów) zwoływano do Wschowy posiedzenia senatu. Podczas obrad w 1737 r. król August III udzielił także audiencji poselstwu tureckiemu, dla którego siedzibę przygotowano we dworze w Przyczynie Górnej.
Ciekawych informacji o stanie Przyczyny Górnej pod koniec XVIII wieku dostarczają materiały Komisji Dobrego Porządku, która działała we Wschowie w latach 1780 – 1783. Efektem jej prac było między innymi wydanie w Lesznie w 1783 r. publikacji Stan Miasta Jego Królewskiej Mości Wschowy.
Zawiera
ona między innymi opisy przywilejów wydanych na
rzecz
miasta, opisy budynków i wykazy właścicieli posesji, w tym
także
z Przyczyny Górnej. Miasto posiadało w tym czasie w
Przyczynie
Górnej dwa folwarki: jeden owczarski i jeden nazywany
„czerwonym”. Według ustaleń Komisji stan
budynków
folwarcznych był zły i wymagał naprawy. W folwarku owczarskim hodowano
391 owiec i 5 sztuk bydła, a w folwarku czerwonym miasto posiadało: 12
sztuk bydła, 8 gęsi i 8 kur. Jednym z istotnych źródeł
dochodów Wschowy były należności od dzierżawców
gruntów obu wsi miejskich, czyli Przyczyny Górnej
i
Przyczyny Dolnej. Komisja Dobrego Porządku zauważyła jednakże, że
miasto puszczając w dzierżawę grunty w Przyczynie Górnej,
samo
dzierżawiło tam dobra kościelne – dawane później
innym
dzierżawcom - i płaciło czynsz proboszczowi. Niezadowolenie Komisji
wzbudzał fakt, że jej zdaniem grunty w obydwóch wsiach
(Przyczyna Górna i Przyczyna Dolna) wydzierżawiono na
niedogodnych dla miasta warunkach. Ostatecznie Komisja zakazała władzom
Wschowy wydzierżawiana wsi bez swojej zgody i określiła szereg
warunków, które mieli spełniać dzierżawcy. Prawo
do
dzierżawy mieli mieć przede wszystkim mieszkańcy Wschowy, ale pod
warunkiem posiadania zabezpieczenia majątkowego. W marcu 1780 r.
Komisja Dobrego Porządku oddała Przyczynę Górną (łącznie z
gruntami proboszczowskimi) i Przyczynę Dolną w dzierżawę Franciszkowi
Kutznerowi.Z zachowanego spisu ludności z 1789 r. wynika, że Przyczyna Górna liczyła wówczas 370 mieszkańców, w tym: 68 dorosłych mężczyzn, 81 dorosłych kobiet, 96 dziewcząt i 125 chłopców.
W styczniu 1793 r. ziemia wschowska, a zatem także Przyczyna Górna, została w wyniku II rozbioru Polski zagarnięta przez Prusy i włączona do prowincji Prusy Południowe. Przez 152 lata większość ziemi wschowskiej należała do państwa niemieckiego. W latach 1807-1815 obszar ten wchodził w skład Księstwa Warszawskiego, które było namiastką państwa polskiego pod protektoratem Napoleona Bonaparte. W 1815 r. ziemia wschowska została ponownie przyznana Prusom i wchodziła w skład Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. sytuacja powiatu wschowskiego nie uległa zmianie. W wyniku uzgodnień traktatu wersalskiego z 1919 r. jego większość pozostawiono w granicach Niemiec, w tym Przyczynę Górną. Dopiero klęska Niemiec w II wojnie światowej spowodowała, że powiat wschowski w 1945 r. powrócił w granice Polski.
W latach 1793-1794 powstały opisy miast polskich zagarniętych przez Prusy. Wypełniany formularz zawierał 82 pytania. Taki opis powstał także dla Wschowy. Wiemy z niego, że w Przyczynie Górnej było wówczas 80 domów.
W okresie Księstwa Warszawskiego szczególnie uciążliwe i będące znacznym obciążeniem dla miast były koszty związane z kwaterowaniem i wyżywieniem wojska. Dotyczyło to także powiatu wschowskiego. Z tych lat (prawdopodobnie z około 1809 r.) pochodzi także informacja o szkole w Przyczynie Górnej. Miejscowy nauczyciel pomimo bardzo dobrej opinii nie uzyskał akceptacji Izby Edukacyjnej. Nie znał on języka polskiego. Do szkoły mogło uczęszczać 86 dzieci, a w dniu wizytacji było obecnych 62. Uczniowie byli podzieleni na trzy klasy. Z opisu wynika, że szkoła składała się z jednej dużej sali, która była w stanie pomieścić wszystkie przychodzące dzieci. W wyniku klęski Napoleona i ustaleń kongresu wiedeńskiego z 1815 r. Wielkopolska, a wraz z nią ziemia wschowska, ponownie znalazły się w granicach Prus.
Na pochodzących z XIX wieku tłokach pieczętnych Przyczyny Górnej znajduje się wyobrażenie herbu Dąbrowa. Przedstawia on podkowę i trzy krzyże. Oryginały tłoków przechowywane są w zbiorach Archiwum Państwowego w Poznaniu.
W 1858 r. Przyczyna Górna została sprzedana. Właścicielami majątków w Przyczynie Górnej byli między innymi przedstawiciele rodzin Zürn i Menzel. W wydany w 1888 roku IX tomie Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego został wymieniony majątek [dominium] w Przyczynie Górnej o areale 366,19 ha. Znajdowały się w nim: cztery domy, gorzelnia parowa, „tucz bydła” i „stacja do stanowienia klaczy”. W majątku mieszkały 54 osoby (36 protestantów i 18 katolików). Nie wymieniono niestety nazwisk właścicieli majątku. W Przyczynie Górnej mieszkało wówczas 740 osób (655 protestantów i 85 katolików). Znajdowało się tutaj 107 domów.
W przechowywanych w Archiwum Państwowym w Zielonej Górze Oddziale w Wilkowie aktach Komisariatu Obwodowego Wschowa-Pólnoc znajduje się dokumentacja budynków Przyczyny Górnej - obejmuje I połowę XX w. Wśród właścicieli posesji występują następujące nazwiska: Batke, Berger, Bernau, Bittner, Bodach, Dach, Domke, Fendler, Geisler, Glatzer, Gleinig, Grülich, Handt, Heinrich, Heinze, Hildebrandt, Hoffmann, Johannes, Jundtke, Kannwischer, Klupsch, Koch, Kutzner, Lange, Leingrubler, Leibner, Lincke, Mathers, Menzel (właściciele ziemscy), Michel, Nieke, Renner, Roh, Pretzer, Schech, Schoch, Schon, Schneider, Schubert, Schumann, Senfelben, Spath, Stache, Staff, Starke, Steinnmeyer, Stephan, Weigt, Vetter i Zürn (właściciel ziemski). Występują też polskie nazwiska: Johann Franciskowski, Franz Skrzypkowiak i Karl Szymanski.
Na podstawie powyższej dokumentacji można ustalić, że Przyczyna Górna obejmowała wówczas część obecnej ulicy Obrońców Warszawy we Wschowie. Dopiero w latach 60-tych XX wieku przesunięto nieznacznie granice administracyjne Wschowy i włączono do niej kilka budynków Przyczyny Górnej. Według danych z 1910 r. wieś liczyła 965 mieszkańców , a w obszarze dworskim mieszkało 50 osób.
W Przyczynie Górnej istniała szkoła ewangelicka. Znajdowała się w budynku, który po 1945 r. jest siedzibą szkoły podstawowej. W 1918 r. Polska odzyskała niepodległość. Niestety większość powiatu wschowskiego, w tym Przyczyna Górna, pozostała w granicach Niemiec. W 1925 r. Przyczyna Górna liczyła 784 mieszkańców, w 1933 r. wieś zamieszkiwały 722 osoby, a w 1939 r. liczba mieszkańców zmniejszyła się do 660. Prawdopodobnie w okresie międzywojennym wystawiono w Przyczynie Górnej pomnik upamiętniający żołnierzy I wojny światowej. W latach II wojny światowej (1939-1945) w Przyczynie Górnej przebywała spora grupa przymusowych robotników, których przydzielono do prac w gospodarstwach rolnych. Istniało tutaj także komando robocze francuskich jeńców wojennych.
W ostatnich dniach stycznia 1945 r. Przyczynę Górną opuścili jej dotychczasowi mieszkańcy – Niemcy. Uciekli przed zbliżającym się frontem. 1 lutego 1945 r. do Wschowy i okolic wkroczyły wojska radzieckiego 120 Korpusu 3 Armii Gwardyjskiej I Frontu Ukraińskiego. Rosjanie prawdopodobnie podpalili w Przyczynie Górnej kilka budynków, w tym dom wybudowany przez Adolfa Stephena (przy obecnych zabudowaniach Państwa Mickiewiczów).
Powiat wschowski, w wyniku porażki Niemiec w II wojnie światowej, wrócił w granice Polski. Przyczyna Górna została włączona do gminy Wschowa-Północ. W jej skład wchodziły także gromady: Dębowa Łęka, Hetmanice, Lgiń, Łysiny, Nowa Wieś, Osowa Sień, Przyczyna Dolna, Tylewice i Wygnańczyce. Doszło do całkowitej wymiany ludności w Przyczynie Górnej. Miejsce Niemców zajęli Polacy. Przybyli tutaj z różnych stron kraju, w tym także z dawnych kresów wschodnich. Wieś stała się ciekawym skupiskiem ludności o różnych tradycjach kulturowych. Z biegiem lat różnice te zatarły się. Zasiedlanie wsi odbywało się głównie w okresie od kwietnia 1945 r. do września 1946 r. Po zakończeniu tego pierwszego etapu osiedleńczego w Przyczynie Górnej mieszkało 90 rodzin. Jako pierwsi zjawili się osadnicy z województwa poznańskiego. Od maja 1945 r. zaczęli przybywać repatrianci z kresów wschodnich. Opuścili oni swoje rodzinne strony, które znalazły się w granicach Związku Radzieckiego, aby po wielu tygodniach spędzonych w pociągach towarowych osiedlić się na tzw. Ziemiach Zachodnich. Często przypadek decydował, że wysiadali na stacjach kolejowych nieznanych sobie miejscowości, by ułożyć sobie życie na nowo. Wielu repatriantów, którzy osiedlili się w Przyczynie Górnej pochodziło z Oszmiany (Wileńszczyzna).
Z badań przeprowadzonych wśród mieszkańców Przyczyny Górnej przez Przemysława Niedźwiedzińskiego wynika, że: 44 rodziny przybyły z dawnych województw wileńskiego i nowogrodzkiego, 3 rodziny z województwa poleskiego, a 32 rodziny z dawnych województw: stanisławowskiego, lwowskiego, tarnopolskiego i wołyńskiego. Ponadto we wsi osiedliło się 39 rodzin nie pochodzących z kresów wschodnich: 2 z województwa bydgoskiego, 7 z krakowskiego, 2 z łódzkiego, 8 z kieleckiego, 19 z poznańskiego i jedna z rzeszowskiego.
Nowi mieszkańcy przejęli poniemieckie gospodarstwa i zakłady rzemieślnicze. W budynku po szkole ewangelickiej otwarto publiczną szkołę powszechną (później szkoła podstawowa). Z informacji Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego we Wschowie z 1946 r. wynika, że mieszkańcy Przyczyny Górnej byli w zdecydowanej większości zwolennikami Polskiego Stronnictwa Ludowego. Ostry kurs wobec Stronnictwa rozpoczęty jeszcze przed Referendum Ludowym w 1946 r. dotknął także działaczy z powiatu wschowskiego.
W okresie stalinowskim (do 1956 r.) władze partyjne nastawione były na likwidację prywatnej własności. Dotyczyło to również wsi. Chłopów zmuszano do zakładania spółdzielni produkcyjnych, wypowiedziano wojnę „kułakom”. Dokuczliwe były obowiązkowe dostawy. Dotyczyło to także sytuacji w Przyczynie Górnej, gdzie spółdzielnia produkcyjna pod naciskami lokalnych władz partyjnych powstała. Również piekarz Franciszek Szymkowiak był zmuszony zrezygnować z prywatnej działalności i prowadził piekarnię w ramach spółdzielni. Dopiero po 1956 r. i powrocie do władzy Władysława Gomułki zrezygnowano na wsi z tworzonych często pod przymusem spółdzielni produkcyjnych. Spółdzielnia w Przyczynie Górnej została rozwiązana.
W 1954 r. zlikwidowano gminy, a w ich miejsce utworzono mniejsze jednostki administracyjne – gromady. Przyczyna Górna została włączona do gromady Tylewice. W jej skład wchodziły także sołectwa w Tylewicach, Łysinach i w Wygnańczycach. Według stanu na koniec grudnia 1963 r. Przyczyna Górna liczyła 757 mieszkańców - 396 mężczyzn i 361 kobiet. Na koniec grudnia 1969 r. liczba mieszkańców zmniejszyła się do 742. Według ustaleń Narodowego Spisu Powszechnego w 1970 r. w Przyczynie Górnej było 100 indywidualnych gospodarstw rolnych. Liczba ta systematycznie maleje.
W 1973 r. w Polsce przeprowadzono kolejną reformę. Zlikwidowano gromady, a odtworzono gminy. Przyczyna Górna została włączona wówczas do gminy Przyczyna Dolna. Ze stycznia 1974 r. pochodzi informacja o budynkach w Przyczynie Górnej. We wsi było 106 domów mieszkalnych, w tym: 72 wybudowano przed 1918 r., 27 w latach 1918-1944, jeden w latach 1945-1950, jeden w latach 1951-1960 oraz 5 w latach 1961-1970.
Następne zmiany administracyjne miały miejsce w styczniu 1976 r. Utworzono wtedy nową jednostkę administracyjną „Miasto i Gmina Wschowa” - połączono miasto Wschowę i gminę Przyczyna Dolna. Przyczyna Górna jest sołectwem w ramach gminy Wschowa.
W 1990 r., w ramach zmian ustrojowych w Polsce, doszło do odtworzenia samorządu gminnego. Uzyskał on sporo kompetencji. Przyczyna Górna nadal jest sołectwem w ramach gminy Wschowa. Według stanu na sierpień 2010 r. mieszkało tutaj 625 osób. Na wsi istotna rolę odgrywa sołtys, który do 1972 r. był pośrednikiem między mieszkańcami wsi a gromadzką radą narodową, a po 1973 między mieszkańcami a gminną radą narodową oraz naczelnikiem gminy. Od 1990 roku sołtys jest organem wykonawczym jednostki pomocniczej gminy – sołectwa. Sołtys jest wybierany przez stałych mieszkańców sołectwa na zebraniu wiejskim. Działalność sołtysa wspiera rada sołecka. Do jego kompetencji należy: reprezentowanie sołectwa na zewnątrz, organizowanie zebrań wiejskich, realizacja uchwał rady gminy, pobór podatków w zakresie ustalonym przez radę gminy oraz uczestnictwo w sesjach rady gminy. Pierwszym sołtysem w powojennej Przyczynie Górnej był Wacław Bohuszko (repatriant z województwa wileńskiego, z Oszmiany). Po nim funkcję tę pełnił krótko Adolf Karbowski (repatriant z województwa stanisławowskiego). W 1949 r. sołtysem po raz pierwszy został Jan Grys (pochodził z Wielkopolski). Potem przez krótki czas sołtysem był pochodzący z Oszmiany Piotr Mickiewicz. Około 1960 r. sołtysem został ponownie Jan Grys. Zrezygnował w 1974 r. Funkcję sołtysa powierzono wówczas jego synowi Ryszardowi, który pełnił ją do 18.01.2011r.
opracowała:
Barbara Ratajewska
Literatura: Dzieje Ziemi Wschowskiej i stołecznego jej miasta Wschowy z przystosowaniem do historyi narodowej [od czasów zamierzchłych do r. 1794] przez Józefa Jonemana s[ędziego ] p[okoju] p[powiatu w[schowskiego] zebrane i spisane w roku 1813, rps BUW nr 226
Kędelski Mieczysław. Ludność Ziemi Wschowskiej w drugiej połowie XVIII wieku. Rocznik Leszczyński 1987 T.8.
Mała Wschowska Kronika Zarazy Samuela Fryderyka Lauterbacha w tłumaczeniu Aleksandra Wileckiego, Wschowa 2008
Moritz Hugo. Geschichte Fraustadts im Mittelalter. W: " Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen " , t. XIX , Poznań 1904
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego. Tom IX. Warszawa 1888, s. 207.
Sprungala Martin. Podmiejska wieś Przyczyna Górna. Ziemia Wschowska, Nr 16(86), 18 XII 2003, s. 23.
Stan Miasta Jego Królewskiej Mości Wschowy pod słodkim panowaniem Najjaśniejszego Stanisława Augusta Króla Miłościwego. Na Komisję Dobrego Porządku za zdaniem prześwietnej Rady Nieustającej podług praw koronnych wyznaczonej pod prezydencją J.W. Józefa z Brudzewa Mielżyńskiego Wojewody (...) zebrany, ułożony i spisany, wyd. S. T. Presser, Leszno 1783.
Wróblewska Grażyna. Wschowa. W: Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie). T. 2. Pod red. Z. Kaczmarka i A. Wędzkiego. Zielona Góra 1970
© by C&C
